دانشگاه شهید مطهری

مدرسه عالی شهید مطهری

اطلاعات اوليه
بنيانگذار	میرزا حسین‌خان سپهسالار
تأسیس	۱۲۹۶ق (۱۲۵۷ش)
کاربری	مدرسه • آموزشی
مکان	تهران
نام‌های دیگر	مدرسه سپهسالار • مدرسه ناصری
وقایع مرتبط	آسیب‌دیدن مدرسه و تعطیلی آن در جریان به توپ‌بستن مجلس
مشخصات
وضعیت	فعال
معماری
معمار	میرزا مهدی‌خان شقاقی
سبک	ایرانی - اسلامی
وبگاه

دانشگاه شهید مطهری که با نام‌های مدرسه عالی شهید مطهری، مدرسه سپهسالار و مدرسه ناصری نیز شناخته می‌شود، از مؤسسات آموزش عالی و دانشگاهی ایران در تهران است. این بنا با معماری سنتی ایرانی که در سال ۱۲۹۶ق توسط میرزا حسین خان سپهسالار بر اساس نهاد وقف آغاز شد و در سال ۱۳۰۳ق (۱۲۶۱ش) پایان پذیرفت.

این مدرسه با هدف بهره‌گیری از علوم جدید در پیشبرد معارف اسلامی پایه‌گذاری شد و اولین فعالیت‌های آموزشی خود را در سال ۱۳۱۳ ق و با حضور ۵۰ طلبه، به همت میرزا ابوالفضل مجتهد کلانتر تهرانی آغاز کرد. در سال ۱۳۶۱ش مدرسۀ عالی شهید مطهری با پذیرش دانشجو در رشتۀ علوم دینی، دورۀ جدید فعالیت‌های منسجم و مدوّن علمی خود را آغاز کرد و چندی بعد رشته‌های فقه و حقوق اسلامی و فلسفه و حکمت اسلامی در دو سطح کارشناسی و کارشناسی ارشد جایگزین رشتۀ مذکور شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی آیت الله محمد امامی کاشانی با حکم امام خمینی به تولیت مدرسۀ عالی منصوب گردید. همچنین این مدرسه از «مدرسه سپهسالار» به «مدرسه عالی شهید مطهری» تغییر نام داد و در نهایت با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی در ۲۴ فروردین ۱۳۸۹ «دانشگاه شهید مطهری» نامیده شد.

معرفی

مسجد و مدرسۀ عالی سپهسالار در کنار مجلس شورای ملی سابق واقع شده و پس از پیروزی انقلاب اسلامی به مدرسۀ عالی شهید مطهری تغییر نام داده است.

بنای مدرسۀ عالی شهید مطهری بوسیلۀ میرزا حسین خان سپهسالار در سال ۱۲۹۶ ه. ق(۱۲۵۷ ه. ش) بر اساس نهاد وقف، بنیان نهاده شده است و پس از مدتی وقفه، در سال ۱۳۰۳ ه‍.ق (۱۲۶۱ ه‍.ش) اتمام پذیرفت.

آقا علی مدرس طهرانی(۱۲۳۴-۱۳۰۷ق) معروف به حکیم مؤسس فرزند ملا عبدالله زنوزی، مدتی در این مدرسه به تدریس فلسفه و حکمت مشغول بوده است.

دربارۀ مؤسس

میرازا حسین قزوینی، ملقب به مشیرالدوله و سپهسالار، دانش آموخته دارالفنون و از دانشجویان اولیه ایرانی تحصیل کرده در خارج از کشور، کاردار ایران در بمبئی، وزیر مختار ایران در استانبول، عضو دارالشورای کبری، وزیر خارجه و صدر اعظم ناصر الدین شاه بوده است. اگرچه اقدامات اولیه مشیرالدوله در عرصه داخلی مقبول طبع مردم و در راستای سیاست‌های امیرکبیر قلمداد می‌شد اما اقدامات او در عرصه سیاست خارجی انتقادات فراوانی به همراه داشته است. تن دادن به خواسته‌های انگلستان در تعیین حدود سیستان و جدا شدن بخش‌هایی از سیستان از ایران به خواست انگلستان، اعطای امتیاز استخراج کلیه معادن ایران به "بارون ژولیوس دو رویتر، مشهور به امتیاز رویتر که اعتراض شدید نیروهای داخلی و در عین حال دولت روسیه را به همراه داست، از جمله اقدامات بحث برانگیز دوران صدر اعظمی مشیرالدوله قلمداد می‌شود.

ساخت مدرسه عالی سپهسالار

آنچه که معلوم است سپهسالار بنای مدرسۀ عالی و مسجد را از دارایی شخصی و عواید املاک موروثی پدری ساخته و موقوفاتی برای مصارف و مخارج دائمی و حفظ رقبات آن بر طبق وقف نامه تعیین کرده است. میرزا حسین خان سپهسالار این وقف نامه را در هفتم شوال ۱۲۹۷ ه‍.ق نوشت و در مجلسی با حضور روحانیون معروف زمان در خانۀ خویش که بعد از مشروطیت به مجلس شورای ملی تبدیل گردید، صیغۀ وقف را جاری کرد.

ویژگی‌های معماری

موقعیت بنا

مسجد و مدرسۀ عالی سپهسالار تقریباً در منطقۀ مرکزی آن دوران شهر تهران ساخته شده و در زمان ساخت از موقعیت شهری مناسبی برخوردار بوده است. با توجه به محل کاخ گلستان، بازار دروازه شمیران، باغ و عمارت فخرالدوله، کوچۀ میرزا محمود وزیر، خیابان عین الدوله، کوچۀ نظامیه و سه راه امین حضور که همگی در اطراف این محل قرار دارند، به این نکته می‌توان پی برد.

اصول مهندسی

مسجد و مدرسۀ عالی سپهسالار در استحکام و وسعت فضا و منظرۀ عالی و ساخت دلگشا اولین و بزرگترین مسجد و مدرسه عالی پایتخت به شمار می‌رود که بر اساس اصول مهندسی و معماری بنا شده و از هر نظر تابع الگوهای معماری سنتی ایرانی است. مهندس و طراح آن اولین مهندس و معمار تحصیلکردۀ ایرانی به نام میرزا مهدی خان شقاقی(۱۲۹۹۱۲۲۳ه. ش؛ تهران) ملقب به ممتحن الدوله است که پس از اتمام تحصیلات خود از فرانسه به ایران بازگشته است. مرحوم سپهسالار در نقشه‌کشی و طرز معماری و وضع ساختمان این بنای بزرگ، شکل بنا و نقشۀ ابنیۀ شرقی اسلامی را در نظر داشته و به عقیدۀ برخی از کارشناسان این بنا از نزدیک‌ترین تلفیق‌ها میان معماری مساجد استانبول است.

ساخت هستۀ اصلی بنا نزدیک به پنج سال به طول انجامیده و در مدت شش سال، ساخت بنا اتمام یافته که البته خود سپهسالار، دو سال بعد از شروع احداث بنا درگذشت و پس از مرگ وی تکمیل مجموعه توسط برادرش یحیی خان مشیرالدوله صورت گرفته است. در استحکام این بنا، ذکر همین مطلب بس که محوطۀ بنا بدواً به عمق ۱۷ متر حفر شده و شفته ریزی محکمی صورت گرفته است. معماری این بنا که شاید بتوان به جرأت آنرا آخرین شاهکار معماری ایرانی دانست دارای الگوی چهارایوانی است.

ویژگی‌های بنا

بنای مسجد و مدرسۀ عالی در مجموع دارای ۸ منارۀ بلند می‌باشد که بلندترین آن ۳۷ متر و کوتاه‌ترین آن ۲۵ متر ارتفاع دارد. امتداد نیم استوانه‌ای آنها تا کف حیاط می‌رسد و ابتکاری منحصربه فرد را به نمایش درمی‌آورد. تمامی مناره‌ها از آجر ساخته شده و پوششی با کاشی کاری بسیار زیبا دارند.

ورودی‌های بنا

طبق نقشۀ بنا، بنا شش ورودی دارد.

• ورودی‌های بخش شمالی(که شامل سه ورودی بوده) به علت احداث کتابخانۀ مجلس، توسط مهندس سیحون در سال ۱۳۴۲ه‍.ش مسدود و ارتباط این قسمت از بنا با عمارت(باغ) بهارستان قطع شده است.
• ورودی جنوبی که هنگام ساخت بنا، در کوچه‌ای شش متری قرار داشته، سردری ساده دارد که به حیاط دارالشفاء گشوده می‌شود که اکنون این فضا به محلی برای پاسخگویی به سئوالات شرعی و دریافت وجوهات شرعیه تبدیل شده است. زمانی در وسط این حیاط حوضچه وجود داشته است.
• ورودی غربی مسجد و مدرسۀ عالی که درب اصلی بنا محسوب می‌شود دارای جلوخان و سردر عظیم و درب دو لَتی آهنی با شکوه بزرگی است که در حاشیۀ خیابان بهارستان(شهید مصطفی خمینی) واقع شده است. این فضا مسئولیت جذب و تقسیم و راهنمایی به فضای اصلی مسجد را بر عهده دارد و ورود و خروج مدرسه عالی نیز از همین فضا صورت می‌گرفته است. ورودی غربی جلوخان متناسب، دید مستقیم به داخل صحن(حیاط مرکزی) ندارد و به واسطۀ دالان متحدالشکل به داخل صحن مدرسۀ عالی راه می‌یابد.
• مجموعه بنای مدرسۀ عالی در قسمت شرقی نیز دری به خارج دارد که از در اصلی سمت غربی کوچکتر است و به در زنانه معروف بوده است. ورودی شرقی دارای جلوخان هشتی خوش ترکیب و دالانی(راهرو) طولانی است که به گوشه شمال شرقی صحن مدرسه عالی باز می‌شود. طاقی هفت کاسه در هشتی ورودی شرقی واقع شده و کاسۀ وسط هفت کاسه دیگر در خود جای داده است که از شاهکارهای میرزا جعفرخان معمار باشی است.

صحن یا حیاط مرکزی بنا

صحن یا حیاط مرکزی بنا، به شکل مربع و با چهار ایوان می‌باشد (ایوان شمالی، ایوان جنوبی، ایوان غربی و ایوان شرقی) که ایده آل مسجدسازی ایرانی است. طول ضلع حیاط ۶۲×۶۳ متر و ارتفاع ایوانها حدوداً ۱۸ متر می‌باشد. صحن یا حیاط مرکزی مدرسه عالی دارای چهار باغچۀ مشجر و چهار پیاده گرد موسع و حوض مدور بزرگی با فواره‌ای در مرکز آن، می‌باشد که آب جاری قنات مهران، اختصاصی مدرسه عالی و عمارت بهارستان (که منزل خود سپهسالار بوده و بعد از مرگش و پس از مشروطیت محل مجلس شورای ملی گردید) در آن روان بوده و طراوت و صفای صحن دلگشای مدرسه عالی را چندین برابر می‌نماید. در قسمت فوق ایوان شمالی دو گلدسته و مأذنه برپا شده که در وسط آن ساعت بزرگ و منحصر به فردی که در سال ۱۸۸۰ میلادی با سه ناقوس در فرانسه ساخته شده نصب گردیده است. این ساعت که درون اتاقکی به ارتفاع ۵ متر، طول ۵/۲ متر و عرض ۵/۱ متر تعبیه شده دارای دو صفحه است که یکی به طرف صحن مدرسه عالی و دیگری به جانب عمارت بهارستان مواجه شده. بدنه اتاقک ساعت، کاشی کاری شده و تزئینات چوب، روی اتاقک مذکور نقش بسته است. استفاده از ساعت به جای مؤذنه، نمونه‌های بسیار دارد، لیکن در این بنا مکمل مجموعه حرکت‌های عمودی است و کاربرد آن بسیار به جا است.

حیاط کناری

بنای مدرسه عالی دارای یک حیاط کناری نیز می‌باشد. این حیاط جزء فضاهای تقسیم شده‌ای هست که در قسمت شمال شرقی بنا واقع شده است و با حیاط مرکزی ترکیبی متناسب دارد و محل سکونت نایب التولیه می‌باشد. این بخش در قسمت شرقی دارای شاه نشینی و تعدادی اتاق در قسمت غربی است و در شمال آن تعدادی اتاق کوچک برای سرویس بهداشتی و آبدارخانه وجود دارد. این قسمت‌ها از الگوی یک بنای مسکونی حیاط مرکزی تبعیت کرده است.

شبستان تابستانی

شبستان تابستانی (گنبدخانه) بزرگترین و عجیب‌ترین فضای مسجد است. عرض دهانۀ گنبد آن ۱۵ متر و ارتفاع آن ۳۴ متر است و در مجموع مساحتی نزدیک به ۱۶۰۰ متر مربع را اشغال نموده است. فضای شبستان تابستانی، پشت ایوان بزرگی است (ایوان جنوبی) که فاقد دیوار و در ورودی بوده و به لحاظ ارتفاع زیاد آن، تهویه خوبی در تابستانها به جهت حرکت هوا ایجاد می‌شود. این محل از نظر فضا سازی یکی از کارهای نمونه در زمان خود می‌باشد؛ زیرا گنبد بر چهار پایه استوار است؛ در نتیجه دید بسیار زیادی به شبستان تابستانی می‌دهد. چهار مناره بلندتر بنا در این ایوان و مجاور گنبد شبستان تابستانی قرار دارد. گنبدخانه مسجد و مدرسه عالی سپهسالار تحولی در معماری مسجد به شمار می‌رود. چلیپای بزرگی به ابعاد ۴۵متر در ۴۵متر، گنبد اصلی را با دهانه ۱۵متر در مرکز قرار داده است. در قسمت جنوبی، بیننده فضایی بزرگ را بدون هر ستونی تصور می‌کند. سبکی این فضا را حتی جرزهای عظیمی که گنبد روی آن قرار گرفته مخدوش نمی‌سازد. چهار گنبد کاربندی با قاعده مستطیلی، بال‌های چلیپا را پوشش داده‌اند. در نمای بیرونی نیز این چهار گنبد سلسله مراتبی در حرکت به سمت گنبد اصلی با ارتفاع ۲۵متر به وجود می‌آورد. همچنین، چهار منارۀ بلند با پایه‌هایی که ۲متر آن سنگ است به طرز ظریف و دلپسندی حجاری و جهت استحکام بیشتر بنا در بند‌های آنها سرب ریزی شده است و بدنۀ مناره‌ها با کاشی منقوش گردیده است. در مورد این گنبد خانه به جرأت می‌توان گفت که تکامل فضایی الگوی قدیمی مسجد و مدارس عالی معماری ایران بعد از اسلام محسوب می‌شود. در این گنبدخانه، فضا به حداکثر گشادگی و سیلان خود در الگوی گنبدخانه‌ها می‌رسد و گنبد کیفیت معلق و بی‌وزنی را به دست می‌آورد و از این نظر سبک‌ترین و ظریف‌ترین گنبدخانه‌ایست که ساخته شده است. در مجموع، گنبدخانه مسجد و مدرسۀ عالی سپهسالار به عنوان یکی از نمونه‌های معماری قاجاری از مصادیق برجسته و نهایی آن از نظر خلاقیت و نوآوری فضایی و تکامل الگوهای قدیمی معماری ایران، شاخص است و به حق مرحلۀ تکامل معماری قدیم محسوب می‌گردد. این گنبد یک پوشش بوده و قوس آن از نوع خفته با خیز کم می‌باشد.

شبستان زمستانی

شبستان زمستانی نیز پشت ایوان شرقی واقع شده است که دارای ۴۴ ستون سنگی یکپارچه است و بین هر چهار ستون یک سقف گنبدی شکل است که از داخل دارای گچ بری است و در هر سقف یکی از صفات و سمات خداوند حک شده است. در این شبستان محراب عریض با نمای سنگ مرمرین ساخته شده و بالای آن مقرنس و گچ بری شده است. مقرنس‌ها وگچ بری‌های این شبستان که به صورت اسلیمی و کتیبه‌های خطاطی شده است و همۀ آنها در سال ۱۳۵۰ ه‍.ش توسط استاد حسین لرزاده ساخته شده بسیار زیبا و چشم نواز است. قبل از آن، طاق این شبستان نمائی آجری داشته است. شبستان زمستانی دارای چهار ورودی است یک ورودی از صحن اصلی که برای آقایان بوده و سه ورودی دیگر از قسمت شمالی شبستان و از درون دالان(راهرو) شرقی که یکی از آنها مختص خانمها می‌باشد.

بخش جنوب شرقی مسجد

بخش جنوب شرقی مسجد، پشت به شبستان زمستانی نیز زمانی گرمابه و سرویس‌های بهداشتی مدرسۀ عالی را در خود جای داده بوده است.

دالان ها

دالان ها(راهروها) فضای ورودی را به حیاط مرکزی و سایر قسمت‌ها متصل می‌کنند.در این دالان‌ها کاسه گنبدهای کوچک و زیبایی واقع است که با تزئینات آجری ساده از طرفین ایوان غربی به فضای صحن اتصال می‌یابد و وقتی از در شرقی وارد می‌شویم به سمت مغرب، دهلیزی به حیاط اصلی باز می‌شود. داخل بنا در جلوی درب شرقی، محوطه نسبتاً کوچکی شبیه به چهارسوق وجود دارد که در سقف آن یکی از شاهکارهای معماری به نام تاق هفت کاسه یا تاق معلّق قرار دارد.

حجره‌ها

در اطراف صحن حجره‌هایی، دور تا دور بنا را در بر گرفته‌اند. این حجره‌ها در دو طبقه واقع شده‌اند و در مجموع ۶۰ عدد می‌باشند که نسبت به حجره‌های مدارس عالی دیگر بزرگتر و روشن‌تر هستند. در سردر هر یک از حجره‌ها طرحی بدیع و مجزا از یکدیگر مقرنس کاری‌های زیبا تزئین یافته است.

مَدرَس‌ها

مَدرَس‌ها که محل تشکیل درس دانش طلب‌ها محسوب می‌شده‌اند. که دو عدد آن در دو طرف شبستان تابستانی قرار داشته و متصل به آن می‌باشند. مدرس دیگری نیز وجود دارد که از دو مدرس دیگر بزرگتر بوده و در پشت ایوان شمالی قرار دارد. دنبالۀ ایوان شمالی که گلخانۀ زمستانی مدرسۀ عالی بوده از سال ۱۳۱۰ ه‍.ش به تالار سخنرانی، تدریس، وعظ و تبلیغ تبدیل شده است و حالا این تالار، محل دارالقرآن و بسیج مجموعه است.

تالار چهل شیر

یکی دیگر از بخشهای بنا که در دوره‌ای متأخرتر(حدود ۵۰ سال بعد تر) و در کنج شمال غربی بنا ساخته شده، تالار ستون داری به نام چهل شیر می‌باشد که در مرکز آن و در میان ۸ ستون سنگی، حوض سنگی نسبتاً بزرگی وجود دارد که محل وضوخانه بوده است. دور این مخزن، چهل شیر فلزی وجود داشته که بواسطۀ بودن همین تعداد شیر به چهل شیر معروف گشته است. آب این مخزن از آب قنات تأمین می‌شده است و به روایتی آب انبار مسجد محسوب می‌شده و آب آن به مصرف آشامیدن می‌رسیده است.

کتابخانه

ساختمان کتابخانه نیز در قسمت شمال شرقی مجموعه قرار گرفته است و در نقشۀ اصلی بوده ولی در ابتدا ساخته نشده و بعد از مدتی(۱۳۱۳ ه. ش) توسط «ماکسیم سیرو» معمار فرانسوی، به صورتی هماهنگ با بنای اصلی به مجموعه اضافه گردیده است.

کتیبه

دور تا دور بنا در بالای حجره‌های طبقه همکف، کتیبۀ مسجد و مدرسه عالی که متن وقف نامۀ مختصر آن محسوب می‌شود همچون دانه‌های تسبیح قرار دارد.

تراس‌ها

از ویژگی‌های مهم فضای مسجد و مدرسۀ عالی سپهسالار که در واقع یکی از برجسته‌ترین ابداعات معماری قاجاری نیز به شمار می‌رود، وجود مهتابی‌ها (تراس) و بهارخواب‌های وسیع در طبقۀ فوقانی است. هرچند این فضا‌ها با ظرافت بسیار در مسجد سید اصفهان و مسجد سلطانی سمنان نیز یافت می‌شود، اما در مسجد و مدرسۀ عالی سپهسالار این فضاها در مقیاسی وسیع‌تر و با پیچیدگی‌هایی بیشتر طراحی شده است؛ چنانکه به جبهۀ شمالی بنا نیز راه یافته‌اند. این ابتکار طرحی را به وجود آورده که افزون بر القای حس محصور و معین و امن بودن، حرکتی در جهت خلاف محدودیت فضا ایجاد می‌کند. چنین تدبیری در فضاسازی، امکان پیوند میان ناظر و بنا را مختلف نمی‌سازد و در همان حال به پیچیدگی و غنای فضا می‌افزاید. مهتابی(تراس)‌های داخل صحن باعث سبکی و تناسب فضاهای معماری حیاط مرکزی بنا و در مجموع تناسب کل پلان و در نهایت آسایش استفاده کنندگان گردیده است.

قاب‌های خالی

استفاده از قاب‌های خالی برای تکمیل ترکیب بندی مناره‌ها با ایوان اصلی و حل کردن اختلاف ارتفاع چشمگیر ایوان با دیگر قسمت‌های ساختمان، نوآوری دیگری است که در طراحی این بنا به کار گرفته شده است. کارکرد این قاب‌ها در مسجد و مدرسۀ عالی سپهسالار بسیار بدیع می‌باشد و در بدنۀ خارجی بنا نیز در نهایت زیبایی به کار رفته است.

مصالح و تزیینات

در بنای مسجد و مدرسه عالی سپهسالار، آجر، مصالح اصلی بنا را تشکیل می‌دهد و کمتر به شکل تزئینی به کار رفته و زمینه‌ای برای کاشی کاری گردیده است. با این وجود در این بنا طاق‌هایی با آجرکاری پرتنوع در دالان‌ها و ورودی‌ها به چشم می‌خورد.

تزئینات، چون یزدی بندی و مقرنس و کاسه بندی در این بنا به کار رفته و کاشی کاری با کاشی‌های بسیار نفیس در سطحی وسیع مورد استفاده قرار گرفته است.

از انواع مهم کاشی کاری در این بنا، کاشی هفت رنگ مُعَقلی، آجر لعابدار و کاشی معرق می‌باشد که این نوع آخری به صورت اسلیمی، گره و برجسته در بنا بکار رفته است. کاشی کاری‌های مصور خشتی رنگارنگ از مشخصات ممتاز تزئینات این بناست.

سنگ و تزئینات سنگی در این مجموعه جابه جا به کار رفته و از این نظر با دیگر ابنیۀ دوران قاجار تفاوت دارد و به معماری دورۀ زندیه شباهت می‌یابد. ستون‌های یکپارچه و سنگهای ازارۀ بنا از لحاظ حجاری قابل توجه است.

تزئینات چوبی نیز چون دیگر تزئینات با استادی شکل گرفته‌اند. درهای حجره‌ها و در اصلی شبستان زمستانی گره چینی معرق دارند.

تزئینات فلزی هم در این بنا به کار رفته است که درب ورودی غربی رو به خیابان، بهترین نمونۀ تزئینات فلزی مجموعه را دارد. پشت پنجرۀ حجره‌ها نیز نمونه‌هایی از فرفوژه دیده می‌شود.

رعایت سلسله مراتب ورودی‌ها و کاشی کاری، گچ بری، آئینه کاری، نمایان شدن رنگ زرد، بالا بودن بنا‌ها از سطح زمین، پلکان ها، سرستون ها، ایوان سه دری و پنج دری ها، سقف‌های دوردار، پنجره‌های مدور، شیشه‌های رنگی و معماری کارت پستالی از مناظر زیبای این ساختمان هستند.

در مجموع، مسجد و مدرسه عالی سپهسالار دارای کاشی و تزیینات بی‌نظیری است. این تزیینات جلوه‌های زیبایی از هنر اسلامی و ملی کشور ماست که بر عظمت و شکوه بنا می‌افزاید.

این خصوصیات که در معماری بنا به کار گرفته شده و با توجه به جایگاه علمی و معنوی آن از زمان احداث تا کنون و همچنین شخصیت برجستۀ بانی آن، از مسجد و مدرسۀ عالی سپهسالار بنایی باشکوه و عظیم ساخته که آنرا در خور توجه و قابل تأمل و احترام می‌نماید و باید گفت که یکی از بناهایی است که به حق از مفاخر فرهنگی و هنری ایران محسوب می‌شود.

وقف‌نامه

این مسجد و مدرسۀ عالی دو وقف‌نامه دارد، یکی مختصر و دیگری مفصل. وقف نامۀ مختصر که در کتیبۀ صحن مدرسۀ عالی نوشته شده از قسمت بدنۀ چپ آن ایوان شروع و به بدنۀ راست آن ایوان منتهی می‌شود. اما وقف نامۀ تفصیلی که اصلِ نخستِ خطی آن مسجل و ممهور به مهر اسمی «سپهسالار حسین» است، به صورت کتابچه‌ای مشتمل بر ۷۹ صفحه با خطی خوش و نثری شیوا و کاغذی مرغوب و همانطور که ذکر شد در سال ۱۲۹۷ ه‍.ق به دستور حسین خان سپهسالار تنظیم گشته، در کتابخانۀ خطی مدرسۀ عالی نگهداری می‌شود. وقفنامۀ تفصیلی چهار فصل دارد که تبیین اعضاء، تعزیه داری و اطعام و امتحان دانش آموختگان و… فصلهای اول تا چهارم آنرا تشکیل می‌دهند. در صفحۀ آخر این وقف نامه سجلات و مهر مرحوم واقف همراه با مهرهای علما آمده است.

در این وقف نامه شکل گیری یک مدرسۀ عالی و مسجد و کتابخانه پیش بینی شده است. تعداد و نقش متولی، ناظر مطیع، مدرسان و موضوع درس آنان شامل معقول، منقول، ریاضی، مقدمات و ادبیات، همچنین حکیم باشی، مستوفی، ضابط موقوفات، کتابدار، خوشنویس، واعظ، قاری، مکبر، مؤذن، چراغچی و دربان و خادم همه به دقت تعیین شده است.

تولیت مدرسه عالی بر اساس وقف نامه

بر اساس وقف نامۀ مدرسۀ عالی، امر تولیت مادام الحیاة با خود سپهسالار بوده اما در عین حال وی برای آنکه تا زنده است از گزند درباریان در امان باشد، تولیت را در زمان حیات خود به شاهزاده اعتضادالسلطنه، وزیر علوم واگذار نمود. بعد از سپهسالار، حاکم عصر، متولی آن محسوب می‌شود که به پاس حفظ احترام حاکم، مقرر شده که حاکم عصر هرکه را که صلاح بداند از جانب خود به نیابت تولیت منصوب کند. اما از سال ۱۳۰۹ شمسی نیابت تولیت به وزیران فرهنگ وقت واگذار شد. بعد از تعطیلات شهریور ۱۳۲۰ شمسی امور مدرسۀ عالی دچار رکود شد تا اینکه در سال ۱۳۲۸ شمسی دانشگاه اسلامی در این مدرسه تشکیل گردید. پس از شکل گیری نهادهای آموزش عالی در کشور، این مدرسۀ عالی به دانشکدۀ معقول و منقول وابسته به دانشگاه تهران تحول یافت.

بعد از وفات سپهسالار، افراد زیر به ترتیب نیابت تولیت یا سرپرستی یافتند:

آموزش معارف اسلامی

در این بنا امر بهره گیری از علوم جدید در پیشبرد معارف اسلامی پایه گذاری شد و در این راه کوشش‌های استادانی نامدار چون محمدکاظم عصار، بدیع الزمان فروزان فر و بسیاری از فرزانگان معاصر به یاد ماندنی است.

هم اکنون نیز مدرسۀ عالی شهید مطهری کانونی مهم و برجسته در آموزش معارف اسلامی چون فقه، حقوق، فلسفه و کلام محسوب می‌شود. تلفیق این ویژگی‌های مذهبی و فرهنگی با ساختمانی ارزشمند، این مجموعه را شایستۀ تأمل و برخوردی توأم با احترام کرده است.

اولین فعالیت‌های آموزشی

این مدرسۀ عالی در ابتدا به مدرسۀ ناصریه تهران موسوم بوده است. اولین فعالیت‌های آموزشی مدرسه عالی در سال ۱۳۱۳ ق. و با حضور ۵۰ طلبه، به همت میرزا ابوالفضل مجتهد کلانتر تهرانی آغاز شد.

تعطیلی مدرسه عالی و بازگشایی مجدد

چندی نگذشت جریان به توپ بستن مجلس(۱۳۲۳ق) که در آن صدماتی نیز به بنای مدرسۀ عالی وارد شد، آن را به صورت تعطیل درآورد. این وضعیت تا سال ۱۳۲۷ق ادامه یافت تا اینکه حاج صدرالدوله امور مدرسۀ عالی را به روال عادی بازگرداند. در سال ۱۳۰۴ش، سید حسن مدرس برنامه‌ای جامع را در سطحی گسترده در مدرسۀ عالی به اجرا درآورد و پنج سال بعد(۱۳۰۹ش) که علی اصغر حکمت عهده‌دار امور مدرسۀ عالی گردید و دانشکدۀ معقول ومنقول را در آن راه‌اندازی کرد. چندی بعد نیز مؤسسۀ وعظ و خطابه در مدرسۀ عالی شروع به کار کرد اما جریانات سال ۱۳۲۰ش امور مدرسۀ عالی را بار دیگر مختل کرد. در سال ۱۳۲۲ش تولیت جدید مدرسۀ عالی، محسن صدر(صدرالاشرف)، مدرسۀ عالی را با نام دانشگاه روحانی مجدداً راه‌اندازی کرد. با روی کار آمدن سیدالعراقین(۱۳۲۹ش) مدرسۀ عالی رونق بیشتری گرفت و به مدرسۀ عالی سپهسالار تغییر نام یافت. در این دوره بسیاری از مباحث علمی و مذهبی رادیو با اتصال به دستگاه رادیویی تهران از طریق مدرسۀ عالی تولید و پخش می‌شد. برخی از سخنرانی‌های وعّاظ معروف مانند حسینعلی راشد، صدر بلاغی و محمدتقی فلسفی در رادیو از این مجموعه است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی محمد امامی کاشانی با حکم امام خمینی به تولیت مدرسۀ عالی منصوب گردید و مدرسه عالی با نام شهید مطهری دورۀ جدیدی از حیات علمی خود را با انگیزۀ تلفیق نظام و مفاد تعلیمی حوزه و دانشگاه آغاز نمود.

پایگاهی برای فعالیت گروه‌های انقلابی

در سالهای ۱۳۵۸ و ۱۳۵۹ش ساختمان مدرسۀ عالی به پایگاهی برای فعالیت گروه‌های مسلمان انقلابی تبدیل شده بود و دفتری با عنوان تبلیغات اسلامی در ساختمان مدرسۀ عالی فعالیت‌های گوناگون علمی و پژوهشی را در دستور کار خود قرار داد. بخش اندیشه‌شناسی این دفتر، کتابها و جزوه‌های زیادی به چاپ رساند که در عرصۀ چالش‌های ایدئولوژیک آن سال‌ها تأثیرگذاری به سزایی داشت.

مدتی نیز محل استقرار فرهنگستان اول زبان و ادب پارسی در ساختمان کتابخانۀ مدرسۀ عالی بوده است.

دوره جدید فعالیت‌های منسجم علمی

در سال ۱۳۶۱ش مدرسۀ عالی شهید مطهری با پذیرش دانشجو در رشتۀ علوم دینی، دورۀ جدید فعالیت‌های منسجم و مدوّن علمی خود را آغاز کرد. چندی بعد رشته‌های فقه و حقوق اسلامی و فلسفه و حکمت اسلامی در دو سطح کارشناسی و کارشناسی ارشد جایگزین رشتۀ مذکور شد.

مدرسۀ عالی شهید مطهری به مرور زمان، با توسعۀ کمّی و کیفی، شعب متعددی در مقطع آموزش عالی در شهرهای مختلف کشور تأسیس کرد و رشته‌های خود را با اعمال برخی اصلاحات به چند رشتۀ تخصصی گسترش داد و سطح آموزش عالی خود را با تأسیس دوره‌های دکتری ارتقا بخشید.

تأسیس دبیرستان‌های علوم و معارف اسلامی

مدرسۀ عالی شهید مطهری با طراحی رشتۀ علوم و معارف اسلامی در مقطع آموزش متوسطه و تصویب اساسنامۀ آن توسط شورای عالی آموزش و پرورش کشور، دبیرستان‌های علوم و معارف اسلامی را از مهر ماه ۱۳۶۴ش در شعب تهران و مشهد تأسیس نمود. طی سال‌های بعد شعب دبیرستان مذکور در نقاط مختلف کشور گسترش یافت که تا کنون به مرز بیست دبیرستان رسیده است.

فعالیت‌های اجتماعی در مدرسه عالی

نکتۀ قابل ذکر و جالب در مورد مسجد و مدرسۀ عالی اینکه در سالهای قدیم، بازاری بود که کسبۀ دوره گرد، هنگام ماه مبارک رمضان در آن می‌گستردند و پس از افطار گروه گروه مردم برای خرید راهی صحن حیاط این مسجد می‌شدند و همچنین دوخت «پیراهن مراد» توسط زنان در حجره‌های مسجد و مدرسۀ عالی، رایج بود که به قصد تقرب در ماه‌های محرم و صفر دوخته می‌شد و صدای چرخ‌های خیاطی مستقر شده در این مسجد، برای اهالی این محل بسیار گوشنواز بود.

نقش حکومتی مدرسه عالی

مسجد و مدرسۀ عالی شهید مطهری(سپهسالار) امروزه به لحاظ حجمی و عملکردی در ارتباط با مجلس، بخشی از مجموعه ساختمانهای حکومتی مردمی به شمار می‌رود؛ چنانکه این ارتباط درونی از ابتدا نیز در فلسفۀ شکل گیری ساختمان‌ها وجود داشته که بانی همگی آنها مرحوم میرزا حسین خان سپهسالار بوده است. اکثر مراسم مهم مذهبی، حکومتی و فرهنگی در این مسجد و مدرسۀ عالی برگزار می‌شود و به این اعتبار می‌توان آن را بنایی یادمانی دانست که در تحولات سیاسی یکصد سال اخیر مطرح و تأثیرگذار بوده است.

نگارخانه

• شبستان زمستانی

• شبستان تابستانی

• حیاط

• ضلع شمالی حیاط

• ضلع جنوبی حیاط

• ضلع شرقی حیاط

• ضلع غربی حیاط

.

پانویس

منابع

• منبع مقاله:
• مدرس تبریزی، میرزا محمدعلی، ریحانة الادب، انتشارات خیام، چاپ سوم، ۱۳۶۹ش.